Prawnik Zawiercie – Pojęcie i rodzaje źródeł prawa
Prawnik Zawiercie – Porady prawne Zawiercie – SALVOIURE – www.salvoiure.pl
W literaturze prawniczej pojęcie „źródła prawa” występuje tradycyjnie w kontekście problematyki związanej z tworzeniem prawa. Termin ten, łacińskiego pochodzenia (fons – źródło, fontes iuris – źródła prawa, fontes iuris oriundi – źródła pochodzenia prawa), jest wieloznaczny. Jak wieloznaczna jest to nazwa, może świadczyć przytoczony cytat: „(…) mówiąc o źródle prawa, można mieć na myśli: a) pierwotną, ogólną przyczynę powstawania norm prawnych (…), c) różne zjawiska społeczne wpływające na powstanie i treść poszczególnych norm prawnych, d) formy powstania norm prawnych, e) materiały historyczne związane z ustanowieniem norm prawnych (np. protokoły posiedzeń komisji opracowujących projekty aktów normatywnych, teksty i uzasadnienia tych projektów oraz protokoły obrad kolegialnych organów ustanawiających akty normatywne), f) materiały, z których można poznać treść aktów prawnych, zwłaszcza pochodzących z dawnych czasów (tzw. pomniki lub zabytki prawa, np. napisy, zapiski sądowe, dyplomy, dawne teksty prawa itd.), g) zdarzenia, z którymi z mocy obowiązujących norm prawnych łączy się powstanie i nabycie praw i obowiązków”[1].
Przeważnie wymieniane są takie rodzaje źródeł prawa o nadawanych im nawet odrębnych nazwach, jak: źródła poznania i powstania prawa, źródła prawa w rozumieniu prawniczym, źródła formalne i materialne, źródła obowiązywania prawa, autorytety prawotwórcze, sama działalność prawotwórcza itd. Skoro mianem „źródła prawa” chce się objąć wszystkie czynniki, które wpływają na powstanie prawa, na treść jego postanowień oraz na samą postać, jaka jest nadawana efektom działalności prawotwórczej, nic dziwnego, że różni autorzy w różnych opracowaniach wskazują na odmienne czynniki, rozumiane przez nich jako „źródła prawa”, wyróżniają też inne rodzaje „źródeł” oraz inną ich liczbę[2].
Najczęściej, zwłaszcza na gruncie szczegółowych dyscyplin prawniczych (np. nauki prawa konstytucyjnego, karnego, cywilnego itp.), przez źródła prawa rozumie się akty normatywne, zwane także aktami prawotwórczymi, które zawierają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa. W rozdziałach podręczników poświęconych źródłom prawa danej gałęzi znajdujemy przegląd i ogólną charakterystykę ustaw, rozporządzeń, zarządzeń, niekiedy i orzeczeń sądowych (np. Trybunału Konstytucyjnego czy Sądu Najwyższego) mających prawotwórczy charakter[3]. Tak rozumiane „źródła prawa” to źródła w znaczeniu formalnym.
Pojęcie „źródła prawa” rozumiane jest także w głębszym znaczeniu. Ma się na uwadze ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym, a niekiedy religijnym charakterze, których oddziaływanie wpłynęło na treść i formę obowiązującego w danym państwie prawa[4]. Mówi się zatem o „źródłach prawa” w znaczeniu materialnym. Inni autorzy definiują źródła prawa w znaczeniu materialnym jako „przyczyny warunkujące treść prawa (…). Źródłem prawa w znaczeniu materialnym są w ostatecznym wyniku materialne warunki życia społeczeństwa (…), gdyż określają one treść norm prawnych”[5].
Pojawia się również rozumienie tego terminu odnoszone do instytucji, które prawo tworzą lub sankcjonują. „Źródłem prawa” w tym sensie są np. organy władzy publicznej (parlament, rządy, sądy), których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu danych norm prawnych[6]. Mamy tu do czynienia ze „źródłami prawa” w znaczeniu instytucjonalnym. Prawotwórczą działalność państwa, w wyniku której powstają akty normatywne, pewna część autorów nazywa także źródłem prawa.
W piśmiennictwie prawniczym często również można spotkać się z podziałem na tzw. źródła poznania prawa (łac. fontes iuris cognoscendi) oraz źródła powstawania prawa (łac. fontes iuris oriundi).
Przez „źródła poznania prawa” rozumie się wszelkie czynniki mogące dostarczyć informacji o prawie. „Źródłem prawa” w tym znaczeniu są dokumenty, publikacje, inskrypcje – niekiedy, zwłaszcza gdy pochodzą z dawnych czasów, zawierające nie tylko informacje prawne, lecz będące np. pomnikami literatury pięknej, z których zaczerpnąć można wiadomości o prawie współcześnie lub niegdyś obowiązującym. Prawnika historyka będą interesowały głównie informacje o prawie, które kiedyś obowiązywało, natomiast prawnika dogmatyka i prawnika praktyka – informacje o prawie obowiązującym. W obu przypadkach źródła informacji o prawie powinny mieć takie cechy jak pierwotność, autentyczność, wierność i autorytatywność[7]. Aby te cechy osiągnąć, prawodawca sam stwarza źródła informacji o prawie. W tym sensie źródłami prawa będą np. Dziennik Ustaw[8] czy Monitor Polski[9]. Są to „źródła” urzędowe, o szczególnym autorytecie. Cechy „źródła poznania prawa” pozbawionego jednak statusu, jakim cieszą się wyżej wymienione urzędowe dzienniki promulgacyjne, mają np. podręczniki akademickie z dziedziny prawoznawstwa, komentarze do kodeksów, artykuły naukowe i publicystyczne poświęcone zagadnieniom prawnym itp.
Pod pojęciem „źródła powstawania prawa” rozumiane bywają różne czynniki. Niekiedy terminu tego używa się na oznaczenie wszystkich czynników wpływających na ukształtowanie się takiej a nie innej treści przepisów prawnych (pojęcie tożsame z pojęciem „źródeł prawa” w znaczeniu materialnym), a niekiedy na oznaczenia działań organów prawotwórczych czy też efektów tej działalności (pojęcie tożsame z pojęciem „źródeł prawa” w znaczeniu formalnym)[10].
Źródłami prawa w rozumieniu prawniczym nazywane są te sposoby ustalania reguł zachowania, którym państwo nadaje moc prawa, te formy (np. ustawy, rozporządzenia, precedensy), które przybierają akty tworzenia prawa. Innymi słowy, przez „źródła prawa” w tym rozumieniu określa się fakty tworzące prawo (fakty prawotwórcze), będące dziełem różnych instytucji funkcjonujących w różnym trybie i podejmujących decyzje o różnym charakterze prawnym. Takimi faktami prawotwórczymi są np. stanowienie ustaw w trybie procedur parlamentarnych, prawotwórcze orzeczenia sądowe, umowy międzynarodowe.
„Źródłami obowiązywania prawa” bywają nazywane czynniki, które powodują, że reguła zachowania zyskuje moc reguły prawa. Zdaniem jednych materialne warunki życia społecznego są podstawą obowiązywania aktów prawnych[11], zdaniem innych – państwo, ponieważ dzięki jego działaniom owe reguły stają się prawem[12].
Pisze się niekiedy: „Koncepcja źródeł prawa współczesnego systemu prawnego, składa się z następujących części:
- część określająca uzasadnienie polityczne podstaw systemu prawnego,
- część określająca kompetencje normo dawcze organów państwowych,
- część dotycząca prawotwórczej roli zwyczajów i precedensów,
- część określająca dopuszczane w danym systemie dyrektywy interpretacji,
- część określająca dopuszczane w danym systemie reguły wnioskowania z obowiązywania prawnego jednych norm o obowiązywaniu innych,
- część dotycząca zasad rozstrzygania kolizji norm systemu”[13].
Wielość źródeł prawa wyróżnianych przez niektórych autorów rodzi ten skutek, że przedmiotem zainteresowania stają się również relacje zachodzące między nimi i – w konsekwencji – wyróżniane bywają ostateczne źródła prawa nazywane „źródłami źródeł prawa”[14].
W literaturze coraz częściej wyrażane są poglądy, że termin „źródła prawa” jest „tak wieloznaczny, budzi tak bałamutne skojarzenia myślowe, że trzeba o odłożyć do lamusa”[15]. Eliminując pojęcie „źródło prawa” wielu autorów pisze po prostu o sposobach powstawania czy tworzenia prawa lub o tzw. formach prawa. Wydaje się jednak, iż pojęcie „źródeł prawa” już na stałe zadomowiło się w doktrynie i praktyce prawa, stąd też jego eliminacja jest niemożliwa. Ważne by termin ten był używany każdorazowo z dookreśleniem rodzaju „źródeł prawa” o które chodzi.
Prawnik Zawiercie – Porady prawne Zawiercie – SALVOIURE – www.salvoiure.pl
[1] S. Grzybowski, [w:] System prawa cywilnego. Tom I. Część ogólna, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk 1974, s. 50.
[2] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Kraków 2007, s. 113.
[3] T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 2009, s. 142.
[4] ibidem, s. 142.
[5] S. F. Kieczekian, O pojęciu źródła prawa, Demokratyczny Przegląd Prawniczy 8 – 9/1949, Warszawa 1949, s. 58.
[6] T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, op. cit., s. 142.
[7] J. Nowacki, Z. Tobor, op. cit., s. 114.
[8] Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej – najważniejszy polski dziennik urzędowy, stanowiący jedyne oficjalne źródło poznania powszechnie obowiązującego prawa w Rzeczypospolitej Polskiej, wydawany przez Prezesa Rady Ministrów przy pomocy Rządowego Centrum Legislacji; jego wydawanie regulowane jest przepisami ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (tekst jednolity – Dz. U. z 2011 r., Nr 197, poz. 1172); dalej jako: Dziennik Ustaw lub Dz. U.
[9] Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” – dziennik urzędowy wydawany przez Prezesa Rady Ministrów przy pomocy Rządowego Centrum Legislacji, służący do urzędowego ogłaszania aktów prawnych wewnętrznie obowiązujących wydawanych przez naczelne organy władzy państwowej; jego wydawanie regulowane jest przepisami ustawy z dnia 20 lipca 2000 r. o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych (tekst jednolity – Dz. U. z 2011 r., Nr 197, poz. 1172); dalej jako: Monitor Polski lub M. P.
[10] J. Nowacki, Z. Tobor, op. cit., s. 114.
[11] S. Rozmaryn, Polskie prawo państwowe, Warszawa 1951, s. 131.
[12] W. Lang, Obowiązywanie prawa, Warszawa 1962, s. 167.
[13] S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii prawa, Warszawa 2001, s. 78.
[14] J. Nowacki, Z. Tobor, op. cit., s. 115.
[15] A. Łopatka, Wstęp do prawoznawstwa, Warszawa 1975, s. 230.
