Prawnik Zawiercie – Konstytucja
Prawnik Zawiercie – Porady prawne Zawiercie – SALVOIURE – www.salvoiure.pl
Nazwa „konstytucja” wywodzi się z łacińskiego słowa „constituere” (constituo, constitui) oznaczającego: ustanawiać, urządzać, uporządkować, nadać (czemuś) określoną formę. Odwoływanie się do tego terminu łacińskiego popularne jest we francuskim i w angielskim kręgu językowym. Konstytucjonaliści niemieccy odwołują się raczej do słowa „concipere” (oznaczającego „ująć w słowa lub w pewną formułę, wyrazić, wysłowić, uroczyście lub formalnie ogłosić, zapowiedzieć”)[1]. Współczesna doktryna konstytucjonalizmu określa konstytucję jako akt prawny o najwyższej mocy prawnej, co wyraża się w szczególnym trybie jego uchwalania i zmiany oraz w nazwie, określający podstawowe zasady ustroju państwa, podmiot władzy w państwie i sposoby wykonywania przezeń tej władzy, a także określający prawa, wolności i obowiązki obywateli[2].
W wielu krajach wyróżnia się konstytucje w sensie materialnym i w sensie formalnym. Ta pierwsza obejmuje normy prawne (również normy prawa zwyczajowego) dotyczące zasad ustroju państwowego, organizacji i funkcjonowania państwa i określające status jednostki w państwie. Konstytucja formalna zaś to normy prawne przyjęte w szczególnym postępowaniu i zawarte w akcie prawnym o szczególnej nazwie[3].
Do przedstawionego podziału nawiązuje rozróżnienie między konstytucją niepisaną a konstytucją pisaną. Z tą pierwszą mamy do czynienia w państwie, w którym brak jest jednego aktu prawnego (ewentualnie kilku) regulującego zasady ustroju tego państwa. Terminowi „konstytucja pisana” natomiast odpowiada w zasadzie termin „konstytucja formalna”. Konstytucja pisana może obejmować jeden akt prawny (i tak jest w większości państw konstytucyjnych) lub też kilka aktów o tej samej, najwyższej mocy prawnej[4].
W literaturze z zakresu prawa konstytucyjnego istnieje również podział konstytucji na rzeczywiste i fikcyjne. Tymi pierwszymi są tylko takie konstytucje, których treść oddaje aktualny układ sił politycznych i których postanowienia mogą być dzięki temu realizowane w praktyce. Treść konstytucji fikcyjnej nie spełnia tego warunku i wobec tego konstytucja taka jest pozbawiona praktycznego znaczenia. W nakreślonym tu ujęciu zwraca się uwagę na zjawiska, które można różnie oceniać, w zależności od subiektywnego punktu widzenia. Poza tym układ sił społecznych, grający w powyższym rozumowaniu tak dużą rolę, sam nie jest stabilny i można by się zastanawiać, czy także i konstytucja nie wpływa nań, stymulując jego rozwój w określonym kierunku lub też rozwój ten hamując[5].
Innym rodzajem klasyfikacji jest podział konstytucji na „normatywne”, „nominalne” i „semantyczne”. Te pierwsze to takie, które wywodzą się z władzy ustrojodawczej narodu (suwerena), określają zasady organizacji państwa (przede wszystkim podział władz), gwarantują podstawowe prawa człowieka i obywatela wobec państwa (wolność, równość i możność politycznego współdziałania) i stanowią najwyższy szczebel w hierarchii prawa pozytywnego. Te drugie różnią się przede wszystkim brakiem możliwości realnego wypełniania – pomimo istnienia woli wypełniania – nakazów konstytucji, gdyż brakuje w tym celu odpowiednich warunków społecznych (np. ekonomicznych lub oświatowych). Jeżeli konstytucja nie spełnia wymienionych kryteriów materialnych, tzn. proces wykonywania władzy odbywa się na zupełnie innych zasadach i faktyczna władza znajduje się w ręku jednostki bądź grupy, mamy do czynienia z konstytucją „semantyczną”[6].
Zakres przedmiotowy regulacji konstytucyjnych również bywa brany pod uwagę przy konstruowaniu pojęcia konstytucji. Z tego punktu widzenia możemy wyróżnić dwa rodzaje aktów konstytucyjnych: konstytucje pełne i konstytucje niepełne, zwane małymi. Do pierwszej grupy zaliczymy tylko takie konstytucje, których treść odpowiada podanemu już wyżej powszechnemu rozumieniu pojęcia konstytucji – tzn. takie, które regulują zasady ustroju państwa, określają suwerena i sposoby sprawowania przezeń władzy, określają podstawowe prawa jednostki oraz zawierają postanowienia dotyczące trybu zmiany swoich norm, zapewniające im najwyższą moc prawną. Akt prawny pozbawiony choćby jednego z tych elementów nie może być uznany za konstytucję i co najwyżej można go określić mianem konstytucji niepełnej (małej)[7].
Jak już wspomniano, ważnym składnikiem pojęcia konstytucji jest jej najwyższa moc prawna. Przez uwzględnienie go uzyskuje się podział konstytucji na sztywne i elastyczne. Do pierwszej grupy zalicza się takie konstytucje, które mogą być zmienione tylko w szczególnym trybie, trudniejszym niż występujący przy zmianie ustaw zwykłych. Do drugiej – takie, które mogą być zmieniane w trybie analogicznym do obowiązującego przy zmianach w obrębie ustawodawstwa zwykłego[8].
Odnosząc się do powyższych podziałów należy przyjąć, iż Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 roku jest konstytucją: pisaną, formalną, sztywną, pełną, normatywną oraz rzeczywistą.
Analizując cechę konstytucji, jaką jest jej najwyższa moc prawna, należy wyjść od tego czym właściwie jest owa „moc prawna”. Jest to taka cecha aktów prawnych (a pośrednio norm zawartych w tych aktach), która określa wzajemny stosunek między tymi aktami. Przez moc prawną aktu normatywnego rozumie się zazwyczaj siłę derogującą tego aktu, tzn. możność zmiany przezeń innych aktów oraz odporność na zmianę przez inne akty[9]. Rezultatem świadomej decyzji ustrojodawcy, nakierowanej na wyposażenie konstytucji w walor najwyższej mocy prawnej, jest nadanie jej szczególnej, indywidualnej nazwy, której nie ma żaden inny akt prawny w całym systemie prawa. Są znane różne określenia spełniające tę funkcję w poszczególnych krajach. Oprócz najbardziej powszechnych, jak „konstytucja” i „ustawa zasadnicza”, wymienić można także „ustawę rządową” oraz „kartę konstytucyjną”. Akt prawny nawet przyjęty w trybie przewidzianym do uchwalania konstytucji nie jest konstytucją, jeśli wprost nie wskazuje na to jego nazwa[10]. Nadrzędna pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa może wynikać bezpośrednio z konkretnych jej przepisów, np. stwierdzenie expressis verbis o wiążącym wszystkie organy państwowe charakterze norm konstytucyjnych lub ustanowienie instytucji kontroli zgodności prawa z konstytucją czy też wymienienie jej na szczycie hierarchii aktów prawnych obowiązujących w danym kraju. Najwyższa moc prawna konstytucji w hierarchicznie zbudowanym systemie prawa oznacza, że żadna norma prawna niższej rangi nie może być sprzeczna z normami konstytucji. Odnosi się to nie tylko do treści norm niższego szczebla, ale także do przestrzegania trybu ich uchwalania, tzn. wydawania ich przez organ do tego upoważniony przez konstytucję (bezpośrednio lub pośrednio) oraz czynienia tego w przewidzianym prawem postępowaniu. Zasada zwierzchniej pozycji ustawy zasadniczej w systemie źródeł prawa oznacza zatem zakaz wydawania aktów prawnych sprzecznych z konstytucją oraz obowiązek realizowania postanowień konstytucji[11].
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku w różny sposób daje wyraz swej szczególnej mocy prawnej, między innymi określając się jako „[…] prawa podstawowe dla państwa, których poszanowanie [stanowi] niewzruszoną podstawę Rzeczypospolitej” (ze Wstępu) oraz stanowiąc, że „[…] Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej” (art. 8 ust. 1).
Polska Konstytucja z 1997 roku przyjęła również szczególny tryb zmiany swej treści (co również świadczy o „mocy prawnej” tego aktu normatywnego). Jest to jedna z podstawowych przesłanek jej sztywności – procedura zmiany Konstytucji jest odrębna (trudniejsza) od procedur uchwalania (zmiany) ustaw zwykłych. Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku przyjmuje – jako podstawową – procedurę swej zmiany przez parlament. Jest to dokonywane w formie ustawy o zmianie Konstytucji, a więc stosuje się tu ogólną procedurę ustawodawczą, a ewentualne odstępstwa muszą wynikać z wyraźnego unormowania konstytucyjnego[12]. Takim unormowaniem jest artykuł 235, który przewiduje, że:
1) projekt ustawy o zmianie Konstytucji może przedłożyć Prezydent, Senat lub grupa posłów licząca co najmniej jedną piątą ustawowego składu Sejmu (a więc dziewięćdziesięciu posłów) – są to wymagania wyższe niż stawiane normalnej inicjatywie ustawodawczej;
2) ustawa o zmianie Konstytucji musi zostać uchwalona przez Sejm (większością dwóch trzecich głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów) i nie później niż w ciągu sześćdziesięciu dni przez Senat (bezwzględną większością głosów, w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów); konieczna jest więc zawsze zgoda obu izb;
3) nie przewiduje się obligatoryjnego referendum konstytucyjnego; jeżeli jednak zmiana Konstytucji dotyczy przepisów rozdziału I, II lub XII, to podmioty uprawnione do inicjowania zmian Konstytucji mogą zażądać w terminie czterdziestu dni od uchwalenia tej zmiany przez Senat przeprowadzenia referendum; zmiana Konstytucji zostaje przyjęta, jeżeli opowiedziała się za nią większość głosujących (nie ma więc wymogu frekwencji wyborczej);
4) Prezydent ma obowiązek podpisania ustawy zmieniającej Konstytucję, nie przysługuje mu w tym zakresie prawo weta;
5) Konstytucja nie może być zmieniona w czasie trwania stanu nadzwyczajnego (art. 228 ust.6), co oznacza, że nie można w tym okresie wnosić projektów ustaw o zmianie Konstytucji, a prace nad projektami już wniesionymi należy zawiesić.
Z opisanego wcześniej pojęcia konstytucji wynika, że jej treść dotyczy podstawowych zasad ustroju państwowego, podmiotu władzy w państwie i sposobów sprawowania przezeń władzy oraz podstawowych praw, wolności i obowiązków jednostki. Powszechnie akceptowane jest stanowisko głoszące, że norma konstytucyjna nie musi pokrywać się z przepisem konstytucyjnym. Jeśli przepis konstytucyjny nie stanowi normy w całości można konstruować tę normę, lecz jedynie z postanowień samej konstytucji, ewentualnie innych ustaw, lecz tylko konstytucyjnych. Nie można przecież z tego, że normy konstytucyjne ze względu na swój ogólny, abstrakcyjny charakter wymagają konkretyzacji i rozwinięcia w ustawach zwykłych wyciągać wniosku, iż ustawy te mogą być pomocne w konstruowaniu tychże norm. Konstytucje są wewnętrznie zhierarchizowane, mimo iż wszystkie normy konstytucyjne mają jednakową moc prawną i powinny być tak samo przestrzegane. Ta wewnętrzna hierarchia konstytucji polega na wyróżnieniu w obrębie norm konstytucji takich norm, które mają charakter zasad o szczególnie doniosłym dla całości norm konstytucyjnych znaczeniu. Katalog i treść owych zasad nie są bezsporne, uważa się jednak, że należy im dawać pierwszeństwo przed innymi normami konstytucji dlatego, że zasady te wyrażają najważniejsze treści prawne ustroju, a pozostałe postanowienia konstytucyjne pełnią w stosunku do nich rolę mniej lub bardziej służebną[13].
W nauce prawa konstytucyjnego można spotkać podział, przeprowadzany ze względu na treść poszczególnych norm konstytucji, na normy mające charakter materialny oraz normy o charakterze proceduralno – organizacyjnym. Te pierwsze regulują granice i program działalności państwa, zasady jego ustroju, stosunki między nim a jednostką. Te drugie dotyczą organizacji państwa, jego organów i jego struktury wewnętrznej oraz zagadnień proceduralnych[14]. Nie można jednak zapominać, że cała konstytucja składa się z norm, które łączą się w pewne celowo powiązane kompleksy, tworzące określone zasady. Specyfika norm konstytucyjnych polegająca na znacznym stopniu ich ogólności i abstrakcyjności powoduje, że ustrojodawca nie zawsze w normach materialnych szczegółowo reguluje wszystkie kwestie w sposób właściwy dla unormowania materialno – prawnego. Wystarczy, że formułując zakazy i nakazy wskaże pewne ramy, granice. Wypełnione zostają one konkretną treścią albo przez ustawodawcę zwykłego albo w praktyce stosowania konstytucji przez upoważnione do tego podmioty (np. precedensy i zwyczaje konstytucyjne). Normy materialne mogą też pozostawać w ścisłym związku z normami proceduralnymi, które określają procedury umożliwiające podmiotom stosującym konstytucję ustalenie ostatecznej treści danej normy materialnej w konkretnym przypadku, z uwzględnieniem wyznaczonych przez nią ram[15].
Cechą wielu konstytucji jest także zamieszczenie w nich tzw. przepisów programowych, które wytyczają cele działalności państwa i formułują zadania, jakie należy zrealizować w przyszłości. Można spotkać w nich również różnego rodzaju deklaracje ideowe, filozoficzne, religijne lub też odwołania do historii, ukazanie genezy państwa czy oceny jego przeszłości. Postanowienia o charakterze deklaracji występują najczęściej w wyodrębnionej z tekstu konstytucji części wstępnej (wstęp do konstytucji, preambuła). Mogą też znajdować się, podobnie jak przepisy programowe, w części zasadniczej konstytucji, ujęte w formę artykułów, paragrafów, ustępów. Znaczenie normatywne wspomnianych deklaracji i w ogóle całych wstępów do konstytucji, a także przepisów programowych, bywa w doktrynie prawa konstytucyjnego przedmiotem kontrowersji[16]. Z jednej strony sformułowano tezę, że każdy element konstytucji ma charakter normatywny, gdyż został w niej celowo umieszczony, przyjęty w szczególnym trybie (czyli jest integralną jej częścią), a w najgorszym razie może służyć do wykładni konstytucji. Z drugiej zaś strony spotkać można poglądy, w których różnicuje się znaczenie prawne poszczególnych postanowień konstytucji. Za mające charakter normatywny uznaje się tylko te z nich, z których da się wyprowadzić konkretne obowiązki dla podmiotów stosujących konstytucję (bez względu na to, w jakim miejscu w tekście konstytucji postanowienia takie się znajdują). Jeżeli z jakiegoś postanowienia żaden obowiązek nie wynika, konsekwencją jest nieprzyznanie mu waloru normatywności[17].
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku zawiera obszerny Wstęp – jego przyjęcie było zresztą podstawą kompromisu umożliwiającego uchwalenie Konstytucji. Zawiera on treści o różnym charakterze. Niektóre sformułowania odnoszą się do polskiej historii i tradycji, w tym kontekście widzieć należy odwołanie się do Boga (tzw. invocatio Dei), a także nawiązanie do tradycji I i II Rzeczypospolitej, a pominięcie okresu PRL. Inne określają cele i nadzieje związane z przyjmowaną Konstytucją (zagwarantowanie praw obywatelskich, rzetelność i sprawność działania instytucji publicznych), podstawy aksjologiczne jej unormowań (poszanowanie wolności i sprawiedliwości, współdziałanie władz, dialog społeczny, zasada subsydiarności), związki z prawem natury (nawiązanie do przyrodzonej godności człowieka). Wstęp wyraźnie też wskazuje na rolę Konstytucji jako najwyższej (podstawowej) ustawy państwa. Niewiele z tych postanowień ma charakter samoistnie normatywny, wszystkie jednak powinny być traktowane jako podstawowa wskazówka dla procesu stosowania dalszych postanowień konstytucyjnych i dla określenia systemu wartości wynikającego z Konstytucji[18].
W niektórych państwach zarówno doktryna prawa konstytucyjnego, jak i orzecznictwo sądów stoją na stanowisku, że istnieją niepisane normy konstytucyjne mające moc równą innym normom konstytucji. Są to normy, które można wyprowadzić z postanowień konstytucyjnych, mimo iż nie są w tekście konstytucji wyrażone wprost. Należy dodać, że niepisane normy konstytucyjne nie mają nic wspólnego z pojęciem konstytucji niepisanej. Przeciwnie – warunkiem koniecznym ich istnienia jest posiadanie przez dane państwo konstytucji pisanej. Normy te wywodzą się z postanowień ustawy zasadniczej, a nie z zasad o charakterze ponadpozytywnym, i są włączane do całego kompleksu norm konstytucyjnych[19].
Konstytucja, podobnie zresztą jak każdy inny akt prawny, nie stanowi przypadkowego zbioru norm. Jej treść jest w określony sposób uporządkowana i podzielona na części (rozdziały i działy) oraz przepisy (artykuły, paragrafy, ustępy, punkty itp.). Nazywamy to systematyką konstytucji. Jeżeli mamy na myśli ogólny układ dużych części składowych konstytucji, nazywanych np. rozdziałami, mówimy o systematyce ogólnej. Ich podział natomiast na poszczególne przepisy oraz wewnętrzna struktura tych przepisów bywają określane mianem systematyki szczegółowej. Ustrojodawca przez logiczne uszeregowanie norm wyraża swoją koncepcję państwa. W istocie struktura wewnętrzna konstytucji, zbudowana zgodnie z wolą ustawodawcy konstytucyjnego, stanowi jedną z ważniejszych przesłanek interpretacyjnych przepisów ustawy zasadniczej. Systematyka ogólna konstytucji kształtuje się pod wpływem pewnych koncepcji filozoficznych oraz założeń politycznych, które popiera i uznaje ustrojodawca. W systematyce szczegółowej nie występują z reguły pomiędzy poszczególnymi konstytucjami istotne różnice. Dzieje się tak dlatego, że założenia techniczno – legislacyjne leżące u jej podstaw są zasadniczo wolne od wpływów ideologii czy polityki i są w wielu krajach podobne do siebie. Systematyka wewnętrzna konstytucji (oraz innych aktów prawnych) spełnia niezwykle ważne funkcje w jej wykładni i stosowaniu. Zdaniem doktryny, z umiejscowienia przepisów w określonej części aktu prawnego wnioskować można o znaczeniu terminów i o relacjach poszczególnych przepisów w danym akcie prawnym. Założenie to dotyczy oczywiście w większym stopniu systematyki ogólnej[20].
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku składa się ze wstępu (określanego niekiedy mianem preambuły) oraz dwustu czterdziestu trzech artykułów ujętych w trzynaście rozdziałów. Najobszerniejsze są rozdziały poświęcone zasadom ustroju państwa („Rzeczpospolita”, art. 1 – 29) oraz wolnościom, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela (art. 30 – 86). Rozdział trzeci (art. 87 – 94) dotyczy źródeł prawa. Kolejne rozdziały dotyczą poszczególnych organów i urządzeń konstytucyjnych państwa: Sejmu i Senatu (art. 95 – 125; w których unormowana jest również instytucja referendum), Prezydenta (art. 126 – 145), Rady Ministrów i administracji rządowej (art. 146 – 162), samorządu terytorialnego (art. 163 – 172), sądów i trybunałów (art. 173 – 201), organów kontroli państwowej i ochrony prawa – Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji (art. 202 – 215). Rozdziały dziesiąty i jedenasty dotyczą szczególnych dziedzin życia państwowego – finansów publicznych (art. 216 – 227) oraz stanów nadzwyczajnych (art. 228 – 234). Rozdział dwunasty (art. 235) określa procedurę zmiany Konstytucji. Rozdział trzynasty (art. 236 – 243) zawiera przepisy przejściowe i końcowe, określające porządek wchodzenia Konstytucji w życie.
Podstawowym warunkiem funkcjonowania państwa prawnego jest zgodność wszystkich aktów prawnych z aktami wyższego rzędu. We wszystkich państwach mających konstytucje (bądź akty traktowane jak konstytucje) powstaje zatem istotny problem zabezpieczenia zgodności całego prawa z ustawą zasadniczą. Sama deklarowana nadrzędność konstytucji nie zapewnia takiej faktycznej zgodności. Dopiero bowiem realne stanowienie przez jej normy podstawy całej pozostałej działalności prawotwórczej państwa decyduje o rzeczywistej nadrzędności konstytucji w systemie źródeł prawa[21]. Tak więc przypisywanie szczególnego znaczenia konstytucji w państwie implikuje powstanie mniej lub bardziej rozbudowanego systemu gwarancji. Pod pojęciem gwarancji konstytucji należy rozumieć ogół rozwiązań i instytucji ustrojowych służących zapewnieniu realizacji norm konstytucyjnych. Gwarancje nadrzędności konstytucji mogą mieć charakter bezpośredni lub pośredni. W pierwszym przypadku zostają one stworzone celowo, właśnie po to, by zabezpieczyć przestrzeganie konstytucji (np. sądownictwo konstytucyjne – polski Trybunał Konstytucyjny, odpowiedzialność konstytucyjna). Gwarancjami pośrednimi zaś są te, dla których funkcja zapewnienia realizacji nadrzędności konstytucji jest tylko jedną z wielu przez nie wypełnianych (np. instytucja kontroli parlamentu nad rządem). Instrumentami badania przestrzegania konstytucji są kontrola konkretna i abstrakcyjna norm prawnych (budowanych przez akty prawne niższej rangi aniżeli konstytucja) w celu zbadania ich zgodności z ustawą zasadniczą (jednakże wypada pamiętać, że naruszenie np. ustawy aktem niższej rangi jest także naruszeniem konstytucji, gdyż ta ustaliła taką, a nie inną hierarchię źródeł prawa)[22]. Kontrola konkretna realizowana jest na tle rozpoznawania przez inne organy konkretno – indywidualnych spraw spornych, gdy rozstrzygnięcie sprawy ma nastąpić zgodnie z przepisem, którego konstytucyjność budzi wątpliwości. Kontrola abstrakcyjna natomiast wykonywana jest w oderwaniu od indywidualnych przypadków stosowania prawa i polega na zakwestionowaniu normy prawnej opartej na ogólnym (politycznym) przeświadczeniu o jej niekonstytucyjności. Rozróżnienie tych dwóch form kontroli wpływa także na ukształtowanie prawa inicjatywy postępowania. W zakresie kontroli konkretnej legitymacją do jej inicjowania jest interes organu rozstrzygającego, dotyczący ustalenia obowiązywania stosowanych przepisów prawa. W zakresie kontroli abstrakcyjnej za legitymację jej zainicjowania uznaje się szczególny interes określonych podmiotów w ochronie konstytucji. Prawo inicjatywy ograniczone jest z reguły do określonej grupy organów państwowych (lub ich części)[23].
Na przedstawiony podział nakłada się w pewnym stopniu rozróżnianie wśród środków gwarancyjnych gwarancji materialnych oraz gwarancji formalnych. Pod tym pierwszym pojęciem rozumie się zazwyczaj zasady ustroju społeczno – politycznego czy podstawowe mechanizmy systemu politycznego. Przez gwarancje formalne rozumie się natomiast instytucje prawne umożliwiające i zapewniające prawidłowość procesu prawotwórczego lub (ogólniej) procesu podejmowania decyzji, a w szczególności systemy prawnej kontroli legalności działań władczych państwa w stosunku do jednostki.
Najwyższa pozycja konstytucji w systemie źródeł prawa ma podwójny aspekt. Polega to, po pierwsze, na wyznaczaniu przez jej normy zasad budowy systemu aktów normatywnych i określeniu poszczególnych składników tego systemu, tj. warunków i trybu wydawania poszczególnych aktów, ich mocy prawnej itp. Ten aspekt najwyższej pozycji konstytucji pozwala na określanie jej niekiedy mianem „statutu prawotwórczej działalności państwa” i uważa się go wręcz za cechę określającą charakter konstytucji jako zasadniczej ustawy państwa. Drugi aspekt najwyższej pozycji tego aktu polega na tym, że konstytucja ustanawia normy podlegające procesowi bezpośredniego stosowania, tj. takie, które stanowią podstawę wydawania indywidualnych aktów stosowania prawa. Jeżeli zatem pierwsza grupa norm konstytucji stanowi formalne prawo procesu tworzenia prawa, to druga tworzy normy o charakterze materialnym, w tym te, które wyznaczają merytoryczne kierunki prawodawstwa. Wynikiem stosowania prawa jest akt stosowania prawa, który ma postać normy jednostkowej i konkretnej. Skutkiem tego aktu jest ustalenie praw i obowiązków adresatów aktu lub określenie stanu prawnego, co do którego istniały wątpliwości. Jednakże specyfika konstytucji, jako aktu będącego podstawą całego systemu prawa, nakazuje zauważyć także szersze ujęcie tego terminu, akcentujące rolę konstytucji w dziedzinie tworzenia prawa[24]. Stosowanie prawa (w szerszym znaczeniu) oznaczać będzie zatem czynienie przez podmiot, któremu norma prawna przyznała kompetencję do dokonania określonej czynności konwencjonalnej doniosłej prawnie użytku z tej kompetencji[25]. Z postanowień konstytucyjnych daje się z reguły ustalić wprost krąg podmiotów zobowiązanych do stosowania konstytucji bezpośrednio (samoistnie), tzn. bez konieczności rozwinięcia jej przepisów aktami niższego rzędu, najczęściej w ustawodawstwie zwykłym. Do sfery bezpośredniego stosowania konstytucji, zalicza się także (zwłaszcza w polskiej literaturze), poza samoistnym stosowaniem normy konstytucyjnej (tzn. bez powoływania się na ustawę do rozstrzygnięcia określonej sprawy), tzw. „współstosowanie” konstytucji łącznie z normami ustawowymi (oznacza to, że podmiot stosujący prawo winien, uwzględniając nadrzędną moc prawną konstytucji, dawać pierwszeństwo takim rozwiązaniom, które najlepiej spełniają postanowienia konstytucyjne). W ramach „współstosowania” wyróżnia się czasami, jako odrębny rodzaj bezpośredniego stosowania konstytucji, także stosowanie norm konstytucyjnych dla motywacji wyroków lub dla interpretacji innych aktów prawnych, użytych do rozstrzygnięcia danej sprawy. Pierwszorzędne znaczenie dla oceny konstytucji jako aktu normatywnego ma jej stosowanie w obrocie prawnym. Konstytucja jest aktem należącym do systemu prawa, jej normy prawne (tak jak normy zawarte w innych aktach normatywnych) podlegają procesowi stosowania prawa. Stosowanie konstytucji we właściwym znaczeniu polega na wydawaniu aktów indywidualnych i konkretnych bezpośrednio i wyłącznie na podstawie normy konstytucyjnej, tzn. bez potrzeby jej rozwinięcia i konkretyzacji w drodze ustawy zwykłej[26].
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 roku wprowadziła nakaz bezpośredniego stosowania konstytucji – jej artykuł 8 ust. 2 stanowi, że „przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że Konstytucja stanowi inaczej”.
Normy konstytucji, podobnie jak wszystkie inne normy prawne, wymagają interpretacji. Celem procesu, który nazywamy wykładnią prawa (interpretacją), jest ustalenie sensu przepisów prawnych w celu sformułowania normy prawnej właściwej dla danego przypadku, tj. po to, by możliwe było zastosowanie normy prawnej w określonej, konkretnej sytuacji. Zarówno w nauce prawa konstytucyjnego, jak i wśród praktyków (tj. osób działających w imieniu kompetentnych organów państwowych stosujących konstytucję) przeważa pogląd, że normy konstytucyjne nie wymagają jakichś szczególnych metod wykładni. W ogromnej większości krajów konstytucja ma formę ustawy (wprawdzie szczególnej – zasadniczej, ale jednak ustawy) i choćby z tego powodu może i powinna być interpretowana za pomocą tych samych metod co ustawy[27].
Konstytucja, będąc aktem prawnym o szczególnym znaczeniu, spełnia w państwie wiele funkcji. Dokonane poniżej ich omówienie obejmuje funkcje stosunkowo najczęściej wymieniane w literaturze przedmiotu. Zastrzec jednak trzeba, że wielu autorów tworzy własne klasyfikacje i trudno mówić o jednej, powszechnie akceptowanej. Sporna jest także treść, jaką nadaje się poszczególnym funkcjom. Nieraz te same terminy, używane przez różnych autorów, mają odrębne znaczenie i odwrotnie – odmienne pojęcia oznaczają zasadniczo to samo. Punktem wyjścia w prezentacji poszczególnych funkcji spełnianych przez konstytucję musi stać się przedstawienie samego pojęcia „funkcji”. Termin funkcja konstytucji oznacza zespół różnorakich skutków społecznych, jakie stale, w odniesieniu do określonej sfery rzeczywistości wywoływane są istnieniem konstytucji. Innymi słowy, funkcja konstytucji to nic innego, jak rola, jaką konstytucja może pełnić w rzeczywistości społeczno – politycznej określonego państwa. Doktryna prawa konstytucyjnego wyróżnia pięć podstawowych funkcji konstytucji[28]:
- a) funkcja prawna – to możliwość pełnienia przez konstytucję roli aktu prawnego w zakresie stosunków politycznych, społecznych i gospodarczych, które są w niej regulowane; konstytucja zajmuje wśród aktów prawnych szczególne miejsce i stanowi zarówno pod względem merytorycznym, jak i formalnym, podstawę całego systemu prawa w każdym państwie konstytucyjnym; określa ona najważniejsze zasady działalności państwa i jego organów; legitymuje rządzących do rządzenia i jednocześnie zakreśla zakres władzy państwowej; zapewnia jednostce pewien katalog praw i wolności, wyznaczając zarazem ich zewnętrzne granice;
- b) funkcja integracyjna – konstytucja, wypełniając tę funkcję, określa formy udziału obywateli w kształtowaniu woli państwa i służy w ten sposób zespoleniu jednostki z państwem, stwarzając jednocześnie prawne mechanizmy służące rozwiązywaniu konfliktów społecznych; konstytucja przekształca byty społeczne i polityczne w byty prawne, służy integracji całego społeczeństwa, gdyż zwykle stanowi wyraz szerokiego konsensusu społecznego; jej postanowienia są zazwyczaj rezultatem kompromisu pomiędzy różnymi grupami społecznymi i siłami politycznymi;
- c) funkcja organizatorska – wiele postanowień konstytucji określa zasady organizacji i funkcjonowania państwa oraz jego strukturę wewnętrzną, spełniające rolę statutu organizacyjnego państwa;
- d) funkcja programowa (dynamiczna, programowo – dynamiczna) – polega na założeniu, że zadaniem konstytucji nie jest tylko realizacja określonego modelu państwa, a następnie jego petryfikacja w raz ustalonym kształcie, ale również otwarcie jej postanowień na nowe zjawiska polityczne, gospodarcze i społeczne towarzyszące coraz szybszemu rozwojowi społeczeństw; konstytucja ma zatem stać się programem opartym na powszechnie aprobowanych wartościach, a zarazem stymulatorem dalszego rozwoju społecznego;
- e) funkcja wychowawcza – każda konstytucja jest odzwierciedleniem pewnego systemu wartości i przekonań społecznych, z drugiej zaś strony ucieleśnia określone idee i dąży do ich realizacji – oddziałuje w ten sposób zarówno na świadomość całego społeczeństwa, jak i pojedynczych jego członków, upowszechnia jedne wartości, idee, zasady i równocześnie stymuluje przyjmowanie innych; funkcja wychowawcza konstytucji nie polega jednak tylko na konserwacji czy stabilizacji określonych standardów zachowań, lecz także na odgrywaniu przez nią roli stymulatora idei (wartości).
Prawnik Zawiercie – Porady prawne Zawiercie – SALVOIURE – www.salvoiure.pl
[1] S. Bożyk, Konstytucja, Białystok 1999, s. 16.
[2] B. Banaszak, A. Preisner, Prawo konstytucyjne, Wrocław 1996, s. 46.
[3] L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne…, op. cit., s. 31.
[4] ibidem, s. 32.
[5] ibidem.
[6] ibidem, s. 33.
[7] ibidem, s. 34.
[8] ibidem.
[9] T. Chauvin, T. Stawecki, P. Winczorek, op. cit., s. 169.
[10] B. Banaszak, A. Preisner, Prawo…, op. cit., s. 48.
[11] W. Skrzydło, Polskie prawo konstytucyjne, Lublin 2005, s. 25.
[12] L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne…, op. cit., s. 37.
[13] W. Skrzydło, Polskie prawo…, op. cit., s. 29 – 32.
[14] L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne…, op. cit., s. 38 – 39.
[15] B. Banaszak, A. Preisner, Prawo…, op. cit., s. 50.
[16] ibidem, s. 51 – 52.
[17] W. Skrzydło, Polskie prawo…, op. cit., s. 101 – 102.
[18] P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku, Warszawa 2008, s. 16 – 17.
[19] B. Banaszak, A. Preisner, Prawo…, op. cit., s. 52.
[20] ibidem, s. 53 – 55.
[21] S. Bożyk, Konstytucja…, op. cit., s. 29.
[22] ibidem, s. 30.
[23] ibidem, s. 31 – 32.
[24] B. Banaszak, A. Preisner, Prawo…, op. cit., s. 55.
[25] J. Nowacki, Z. Tobor, op. cit., s. 139.
[26] K Działocha, Bezpośrednie stosowanie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2005, s. 19.
[27] B. Banaszak, A. Preisner, Prawo…, op. cit., s. 58.
[28] S. Bożyk, Konstytucja…, op. cit., s. 61 – 66.
